რატომ როლური ნიღაბი?
სულ უფრო და უფრო მძაფრი ხდება შეგრძნება, რომ ქართველი საჯარო პირების/ფიგურების გამოსვლებში დიდია წინააღმდეგობა მათ წინანდელ, ადრე ნათქვამ სიტყვებთან. ეს ნორმალური პროცესი იქნებოდა, რომ არა ერთი მაგრამ: არცერთი მოლაპარაკე არ ამბობს უარს, არ განმარტავს მის მიერ ადრე ნათქვამ დებულებებს, არ გრძნობს უხერხულობას, თუნდაც დღეს, მის ადრინდელ პოზიციასთან შედარებით, რადიკალურად განსხვავებულ იდეებს და მოქმედებებს უჭერდეს მხარს. ყველაზე უფრო ნათლად ეს საჯარო ფიგურების 2012 წლის და დღევანდელ განცხადებების მიმართ იგრძნობა: 2012ში მხარდაჭერილი ქართული ოცნება დღეს იგივე ადამიანების მიერ მძაფრადაა დაგმობილი როგორც პრო-რუსული და რუსული მოძრაობა. თუმცა, ახსნა, განმარტება, რატომ ეშლებოდა, ან რატომ არ ეშლებოდა - არ ხდება.
უცნაური ვითარებაა. მაგრამ, რაც თავი გვახსოვს, სულ ასე ხდებოდა ამ ქვეყანაში - ასლან აბაშიძის მომხრეები მის მოწინააღმდეგებად, სააკაშვილის მომხრეები მის დამგმობებად, შევარდნაძის მომხრეები და თანამებრძოლები მის პირველ ოპონენტებად გარდაისახებოდნენ, ყოველგვარი ახსნის გარეშე. თითქოს ეს ასეც უნდა იყოს.
პოლიტიკოსების და საზმოღვაწეების პოზიციების ცვლილება სად არ მომხდარა, მაგრამ ამას, ყველგან, საქართვლოს გარდა, ახსნა სდევს: „მეშლებოდა“, „ვერ დავინახე“, „შემეცვალა მსოფლმხედველობა“ და ა.შ. ოღონდ, არა საქართველოში. დღეს ზვიადისტი ხვალ რუსეთუმეა, დღეს შევარდნაძისტი - ხვალ - სააკაშვილისტი, დღეს სააკაშვილისტი - ხვალ ბიძინისტი.
ჰოდა ლეგიტიმური კითხვაა: სად, რომელ სოციალურ გარემოშია ასეთი ვითარება, როდესაც პერსონის მიერ გამოხატული პოზიციების რადიკალური განსხვავებები არა მარტო ჩვეულია, ხელშეწყობილია კიდეც? რა თქმა უნდა თეატრში. ან კინოში, მოკლედ, იქ, სადაც მსახიობური ოსტატობაა მოთხოვნილი. ცხადია, სცენაზე არავინ არ სთხოვს მსახიობს პასუხი აგოს განსახიერებული პერსონაჟის სიტყვებზე და ქმედებებზე. არა მარტო ის, რეჟისორიც კი არაა პასუხისმგებელი რა ხდება სცენაზე. მხოლოდ ავტორი.
მაშასადამე, ერთადერთი მოდუსი, საიდანაც ვხსნით ქართველების დღევანდელ საჯარო ქცევას, მსახიობობაა, როდესაც წარმატების ერთადერთი კრიტერიუმი საჭირო, მოთხოვნილი ტექსტის და მოქმედების ოსტატურად შესრულებაა, და არა ამ ტექსტის და მოქმედების შინაარსი.
2. როდიდან ცარიელი სახე?
ქცევის ეს ფორმა ჩვენში საყოველთოა: ის შეჭრილია ყველგან: პოლიტიკაში და საჯარო სფეროში, სადაც ამ ქცევის ინდიკატორი პოლიტიკური პოზიციების ხშირი ცვლილებაა, აკადემიაში, სადაც ამ ქცევის ინდიკატორი ლექტორების პოპულარობა და სიმრავლეა, რომელთა ერთადერთი ღირსებაც წიგნების (უმეტეს შემთხვევაში წიგნის) შინაარსის ოსტატური მოყოლაა, ყოველდღიურობაში, სადაც ამ ქცევის ინდიკატორი მოქმედი სუბიექტების მსოფლმხედველობაში და ქცევაში დაურწმუნებლობაა.
მაგრამ სულ ასე იყო?
შუა საუკუნეებს ამ ტიპის ქცევას ვერ მივაწერთ, რადგან, ერთადერთი შემთხვევა, სადაც მსგავსი ქცევა ხელშეწყობილი და სასურველი იყო, კარნავალი/ბერიკაობაა, როდესაც მონაწილე არ არის არც საკუთარ როლზე და არც საკუთარ ქცევაზე პასუხისმგებელი, როდესაც ქცევის ამპლიტუდა გაწერილია და ყველამ იცის, როგორ უნდა მოიქცეს.
მაშინ, როდის მოხდა საქართველოს საყოველთაო კარნავალიზაცია, ანუ, ბერიკობაზაცია?
ვფიქრობ, ეს ამბავი მე19 საუკუნეში, რუსების საოკუპაციო ადმინისტრაციათან ურთიერთობის დროს დაიწყო და საყოველთაო, დღევანდელი მასშტაბი ხელმეორე ოკპუპაციისას - 1921 წლის შემდეგ შეიძინა:
რუსული ადმინისტრაციის ქცევა საქართვლოში ტყუილზე და მოტყუებაზე იყო აგებული: რუსული პოლიტიკის წესი, ახლა უკვე ყველამ იცის, რომ პატრნიორის მოტყუება იყო/არის. ქართველებმა ეს საკმაოდ გვიან გააცნობიერეს და, აჯანყებებში და წინააღმდეგობებში პირველი დამარცხებების შემდეგ, როგორც ჩანს, კოლექტიურად გადაწყვიტეს მოქცეულიყვნენ „თითქოს“: თითქოს იმპერიის ერთგული ქვეშევრდომები იყვნენ, თითქოს სადღაც არ მიმდინარეობდა ქართველების ბრძოლა რუსების წინაამღდეგ, თითქოს ყველაფერი კარგად იყო. მთელი მე19 საუკუნე, განსაკუთრებით აღმოსავლეთ საქართველოში, განსაკუთრებით თბილისმა, მისმა ელიტამ ამ უნარის დახვეწას მოანდომა. იყო გამონაკლისებიც, მაგალითად - 1832 წლის აჯანყების მონაწილეები, მაგალითად - ალექსანდრე ყაზბეგი, რომელიც ერთადერთი წერდა ოკუპაციაზე და რუსების ვანდალიზმზე. მაგრამ მხოლოდ გამონაკლისები.
ასეა თუ ისე, მსახიობობამ იდენტობად ქცევა დაიწყო. ტყუილად კი არ გახდა თეატრი ხელოვნების ყველაზე პოპულარული ჟანრი. მე19 საუკუნეში არ იყო არცერთი მეტ-ნაკლებად მნიშვნელოვანი დასახლება, საკუთარი თეატრი რომ არ ჰქონოდა. მაგრამ, ეს ჯერ კიდევ არ იყო დღევანდლობა და მარტივად შეგვეძლო ჩაგვეთვალა დაპყრობილი ქვეყნის მოსახლეობის ადაპტაციად დამპყობლებისადმი.
სამწლიანმა დამოუკიდებლობის პერიოდმა თითქოს უბიძგა ქართველებს ახლადწარმოქმნადი იდენტობა გადაეფასებინათ, მაგრამ 1921 წელმა ყველაფერი შეცვალა.
3. 1921 წელი და შემდეგ, დღემდე
1921 წელმა ქართველების განმსახიობობის ყველა იმედი საბოლოოდ ჩაკლა, მეტიც: ისეთი ასპექტები დაამატა, რაც მანამდე არ არსებობდა: თუკი მე19 საუკუნის საქათველოში ორსახოვნება, ანუ, ერთი როლი რუსებისთვის, მეორე როლი - სამშობლოსათვის, საქართველოსთვის, იყო იდენტობის ღერძი, 1921 წლიდან მოყოლებული, მასობრივი განადგურების და ქონების ექსპროპრიაციის შემდეგ მსახიობობა ერთგანზომილებიანი გახდა: მორგებულ როლებს უკან აღარაფერი არ უნდა ყოფილიყო, თუკი გინდოდა გადარჩენილიყავი.
ერთადერთი გზა, არ მოჰყოლოდი რეპრესიების ტალღებში იყო ძალიან სწრაფად გეცვალა როლები, ისე, რომ შენი ნამდვილი სახის მოხელთება შეუძლებელი ყოფილიყო. თუმცა, ესეც არ იყო გადარჩენის გარანტია.
ამ პროცესის ყველაზე კარგი მანიფესტაცია გასაბჭოების პირველ წლებში გავრცელებული ქართული სუფრა გახდა: როგორც ჩანს, სუფრის ის ფორმა, რომელსაც დღეს ქართული კულტურის მარგალიტად თვლიან, კომუნისტურ კულტურაში ქართლელი კომუნისტების მიერ შემოტანილი, მთის დღეობის მათთვის ჩვეული დესაკრალიზებული ვერსია იყო. შემთხვევითობაა, მაგრამ სუფრის მონაწილეების მიერ ერთმანეთის უსასრულო დღეგრძელობა კარგად ჩაჯდა ქართველი კომუნისტების მსახიობურ კულტურაში: არავინ ითხოვდა რომ ის, რასაც სუფრის მონაწილეები ერთმანეთს ეუბნებოდნენ, რამენაირ კავშირში ყოფილიყო რეალობასთან. ეს წესი იმდენად „ჩაჯდა“ არსებულ გარემოში, რომ ქართველი კომუნისტების know how-ც კი გახდა: ძირითადი პარტიული საქმეები სუფრაზე წყდებოდა და კომპარტიიას ცეკას მეორე მდივნის აუცილებელი პირობა კარგი თამადობა იყო. ასე გახდა ქართული სუფრა სავალდებულო მთელი საქართველოსთვის და კომპარტიის კადრების სამჭედლო. ასევე, კომპარტიისთვის ერთგულების დამამტკიცებელი ადგილი: ქართველი ინტელიგენტის და ხელოვნების მუშაკის წარმატების გზა ცეკას მდივნებისთვის სუფრაზე თავის მოწონებაზე გადიოდა. ამისათვის ისინი გულმოდგინეთ ვარჯიშობდნენ თავის სოციალურ მოძმეებთან ქეიფისას.
ასე რომ, „ქართული სუფრა“ არა მარტო დაემთხვა ქართულ მსახიობურ, როლის მიღმა სიცარიელის მქონე იდენტობას, არამედ, მისი გაძლიერება და გაყოველთაობა შესძლო, ისე, რომ დღეს უკვე სუფრა საჭირო აღარ არის, ისე, დამოუკიდებლად აწარმობს ქართული ცარიელ სახეზე როლური ნიღბის მომრგები იდენტობა თავის თავს.
4. არის გამოსავალი?
პრობლემის გადაჭრა სულაც არ არის ფსიქოლოგიაში, რამდენადაც მისი ფესვები ფსიქიკური არ ყოფილა. ის სოციალურია და სოციალურ სისტემაშია გამოსავლის გასაღები.
ცარიელი სახის წარმოება, მასზე როლური ნიღბების მორგების თავი-და-თავი სოციალური დაუცველობაა: ვინ დაგიცავს სუპერ-ცენტრალზიებულ, მმართველების მკაცრ იერარქიულ სისტემაში, თუ არა ისევ და ისევ, სახის არარსებობა და როლების ნიღბების მრავალფეროვნება? არც არავინ.
ამიტომ, გამოსავალი ისევ და ისევ ინდივიდუალურ თავისუფლებაშია, რომელიც თავისუფალი ადამიანების ურთიერთობას ემყარება: მხოლოდ თავისუფლების წყაროების დანაწილება და გაბნევა დაუბრუნებს ქართველს იმ სახეს, რომელიც 1921 წელს დაკარგა. როდესაც აუდიტორია ბევრია და მრავალფეროვანი, და არა ერთი, შენი მმართველი, შენი არჩევანია რომელი აუდიტორიის წინაშე წარსდგები. და სწორედ ამ წარდგენის დროს იწყებს ცარიელ სახეზე გამომეტყველება ამოზრდას.